एक तरी वारी अनुभवावी

"ऐक."

"बस इथे."
"आता किमान पंधरा - वीस दिवस बाहेर असणारेस."
"तिथे अजिबात चिडचिड करायची नाही. कोणावर ओरडायचं नाही. दोघे सोबत राहायचं. जपून राहायचं. सांभाळून राहायचं." समोर बसवून आईने, आजीने आणि बाबांनी हा उपदेश दिला. पण मी मात्र पुन्हा वारीला जाणार ह्याचं विचारामध्ये गुंग होते. मागच्या वर्षी वारीचा एक टप्पा कव्हर करता आला पण ह्यावर्शी मात्र पूर्ण वारी कव्हर करायला मिळणार ह्याचा आनंद, उत्साह आणि हुरहूर होती.

देहू आणि आळंदी ते पंढरपूर असा साधारण २०० ते २५० कि.मी. चा पायी प्रवास. ज्ञानदेव, तुकोबाचा जयघोष करीत तो लाखोंचा जनसमुदाय चालत निघतो. कुणी डोक्यावर बाचकी घेऊन, कुणाच्या गळ्यात टाळ- वीणा-मृदुंग, तर कोणाच्या माथ्यावर तुळशी वृंदावन ! राम कृष्ण हरी चा मंत्रघोष तर निरंतर सुरूच. एका मार्गाने ज्ञानदेवांची पालखी, तर दुसऱ्या मार्गाने तुकोबांची. या दोन संत श्रेष्ठांबरोबरच इतरही अनेक ठिकाणाहून अनेक संतांच्या पालख्या पंढरपूरच्या दिशेने निघालेल्या असतात. वारी ही आपल्याला लाभलेली धार्मिक व सांस्कृतिक परंपरा आहे. ही वारी करणाऱ्या व्यक्तीस वारकरी म्हणतात. वारीमध्ये आळंदी येथून संत ज्ञानेश्वर यांच्या पादुका आणि देहू येथून संत तुकाराम महाराज यांच्या पादुका पालखीत ठेवून ती पालखी रथातून पंढरपूर येथे मार्गस्थ होते. वारीची ही प्रथा फार जुनी आहे. संत ज्ञानेश्वर महाराजांचे वडील दिंडातील वारीला जात होते, असे सांगितले जाते.

  

       

"वारी एकदा तरी अनुभवावी"

वारीबद्दल मी वाचलेलं-ऐकलेलं हे पाहिलं वाक्य आणि मी ते अनुभवणार होते.अवघा महाराष्ट्र वारीच्या निमित्ताने एकत्र येतो. महाराष्ट्राचं काय! अगदी दुसऱ्या राज्यातून आणि देशातून येतात विठ्ठलाच्या ओढीने. ह्याच विठ्ठलाच्या भेटीसाठी मी ही उत्सुक होतेच. मागच्या वर्षी पडलेल्या प्रश्नांची उत्तरं तर मिळली पण त्याचं उत्तरांमधून नवीन प्रश्नही उद्भवले आणि त्या प्रश्नांची उत्तरं शोधायला मी निघाले.

पुण्यातील वारीच्या मुक्कामापासून सुरु झालेला हा प्रवास, अनेक खेड्यापाड्यातून आलेल्या वारकाऱ्यांसोबत पहिल्यांदा संवाद साधण्याची वेळ, हे सगळंच नवीन होतं. वारकऱ्यांचे अफाट अनुभव ऐकून, त्याच्यामध्ये असणारा आत्मविश्वास आणि इच्छाशक्तीची जाणीव क्षणोक्षणी होतं होती. वासुदेवाच्या वेशात असणाऱ्या एका अवलीयाने दुष्काळ, स्वछता आणि युवकांचा वारीमधील सहभाग यावर ऐकवलेली ओपिनियन ऐकून तर अंगावर काटा आला. आम्ही दिवेघाटात सकाळी ११ वाजता पोहचलो आणि माऊलींची पालखी आली संध्याकाळी ६:३० वाजता. हा पहिलाच दिवस असल्याने दिवेघाटा कव्हर केल्यानंतर वारीत नको जायला असाही विचार मनात आला, कारण जोरदार पाऊस. सतत पडणाऱ्या या पावसामुळे आम्ही पूर्ण भिजलो होतो, त्यामुळे ‘हे जमणार नाही, परत जाऊयात’ असे विचार मनात यायला सुरवातही झाली होती. मात्र कोसळणाऱ्या पावसातही केवळ विठ्ठल भेटीच्या ओढीनं, जगण्यासाठी आवश्यक असणाऱ्या कोणत्याही भौतिक गरजा सोबत नसताना वारीत चालणाऱ्या वारकऱ्यांना पाहून ‘जमेल आपल्यालाही’ हा प्रोत्साहनाचा डोस मिळाला. त्यामुळे आता पंढरपूर गाठायचेचं हा निर्णय मनात पक्का झाला. दिवेघाटाच्या या कव्हरेजने वाटेत किती खडतर समस्या येऊ शकतात, याची झलक दाखवली होती. त्यामुळे आम्ही सासवडच्या दिशेने तयारीनिशी निघालो. आमचा प्रवास खऱ्या अर्थाने सुरू झाला. आजवरचं आयुष्य मुंबईत घालवल्यामुळे माझ्यासाठी गर्दी, गोंगाट आणि त्या गर्दीत वाट काढत चालणं हे रूप नवं नव्हतं.

                          

हलक्याश्या पावसाच्या सरी, गार हवा आणि पांढरेशुभ्र वस्त्र परिधान केलेल्या वारकऱ्यांसोबत ‘माऊली माऊली’च्या गजरात आमचा प्रवास सुरू होता. वारकऱ्यांच्या बरोबरीने गाडी चालवणे म्हणजे तारेवरची कसरत. पण या कसरतीमध्ये आम्ही यशस्वी झालो. रोज नवीन गाव, नवीन परिस्थिती, बदलते हवामान ही सर्व आव्हाने डोळ्यासमोर होती. सासवड मधील मुक्काम संपल्यानंतर हे सर्व वारकरी म्हणजे आपलं एक कुटुंबच आहे असं वाटायला लागलं. एकमेकांची नावही न विचारता निर्माण होणारं प्रेम, जिव्हाळा अतूट असणारे नाती यामुळे अनुभवायला मिळाली. ‘खेळ मांडियेला वाळवंटी काठी…’ असे देवळातील कीर्तन पंढरीच्या वाळवंटात नेण्याचे काम संत नामदेव, संत ज्ञानेश्वर महाराजांनी केले. एकमेकांना माऊली म्हणत एकमेकांचे दर्शन घेणे, पाया पडणे यामध्ये वयाची सुद्धा मर्यादा नसते. खरा माणुसकीचा धर्म हे वारकरी जगत असतात आणि हाच वारीचा संस्कार आहे. हे तत्त्व अलौकिक आहे. त्यामुळे वारीही खऱ्या अर्थाने सामाजिक क्रांती आहे असं म्हणणं वावगं ठरणार नाही. टाळ मृदुंगाच्या तालावर हरिनामाचा गजर करत वारकऱ्यांचा प्रवास सुरू होता. दुरुन कुठून पाहिलं की हे दृश्य खूप मनमोहक दिसायचं. कुठल्यातरी चढावर असा मस्त वारकऱ्यांनी भरलेला रस्ता. नागमोडी वळणावरची ही पंढरीला जाणारी पांढरी रांग आकर्षक वाटायची.

            

असंच एकदा चालता चालता मागून आवाज आला. अनोळखी पण तितकीच जवळची वाटावी अशी हाक कानी पडली. एक आज्जी आवाज देत होत्या.

"ए लेकी" 
"ये इकडं"

"२/४ घटका बस हितं, मगाच्यानं बगतुया नस्ती फिरतेय, फोटु काढतेय, पोटाला खा की कायतरी" म्हंटलं नको आजी मी सकाळीच खाल्लंय भरपूर. तर म्हणाल्या "काय गं, आजी म्हणते आणि आजीने इचारल तर नाय म्हणते?" खूप भावनिक साद होती ती आणि मला नाही म्हणता आला नाही. गुमान बसून त्यांच्या सोबत २/४ मिनिटे गप्पा मारल्या, थोडं पाणी प्यायले.

विठ्ठलाच्या ओढीनं ही म्हातारी-कोतारी पंढरीच्या दिशेने निघतात. पण त्यांच्या मागे असतं ते त्यांचं घरदार, पोरंबाळ आणि लाडकी नातवंडं. त्यामुळे वारीत जी कोणी लहान मुलं दिसतील त्यांच्यात हे त्यांची नातवंडं शोधत असतात.तशीच मी त्यांच्यासाठी एक होते, त्यांची नात. हे सगळे आज्जी आजोबा खूप लाड करतात, "माझी नात भी तुझ्यावनीच हाय बघ" म्हणून हाताने गालाचा छोटुसा मुका घेतात आणि निघताना मात्र हक्काने "उन्हं तन्हाची लई फिरू नगं" म्हणून ताकीद देतात.                  

एकदा अशीच चालून चालून दमले म्हणून एका वारकऱ्यांच्या ग्रुपमध्ये बसले. तर त्या दिंडीतील माऊलींची चौकशी सुरू झाली. "कुठून आली?" "काय करते?" "सोबत कोण आहे?" "बाकीचे कुठेत?" "तुला एकटीला कसं सोडलं?" आणि काळजीपोटी एका आजीने सांगितलंही, "असं एकटी नाही फिरायचं, दोघी तिघींना बरोबर घेऊन फिरत जा. जमाना लई वंगाळ हाय". ही साधी आणि भाबडी माणसं खूप प्रेम देऊन जातात. 

खूप वेगवेगळी माणसं भेटली या वारीत. वयाची बंधनं तोडून सगळे पांडुरंगाच्या भेटीसाठी आतुर झाले होते. अगदी सहा-सात वर्षाच्या मुलांपासून नव्वद वर्षांच्या आज्जींमधला उत्साह वाखाणण्याजोगा होता. त्याच नव्वद वर्षाच्या अजींशी गप्पा मारल्यावर, जे लाडाने गालावरुन हात फिरवून कडाकड बोटं मोडीत, म्हणाल्या, "गो बाय खूप मोठी हो" हे आणि असेच आशीर्वाद खूप बळ देतात आयुष्यात.

आश्चर्याची गोष्ट अशी की, एवढा २५० किलोमीटरचा प्रवास करून जेव्हा ही वारकरी मंडळी पंढरपुरात पोहोचतात तेव्हा ते देवळात जाऊन मूर्ती पुढे उभे राहून नमस्कार करण्याच्या व त्याच्याकडे काही मागण्याच्या भानगडीत पडत नाहीत. एकदाचे पंढरपूरला पोहोचले, दुरून देवळाच्या कळसाचे दर्शन घेतलं की झाली त्यांची वारी. थोडा वेळ त्या भूमीत थांबून निघतात ते परतीच्या प्रवासाला. म्हणूनच मला तरी वारी हा प्रकार धार्मिकतेच्या अंगाने जाणारा नसून तो जास्त करून सांस्कृतिक परंपरेच्या अंगाने जाणारा वाटतो. प्रत्यक्ष देवाच्या मूर्तीचे दर्शन घेण्यापेक्षा वारीत माणसांना उराउरी भेटणं, त्यांच्या सहवासात पंधरा-वीस दिवस घालवणं, त्यांची सुखदुःखं वाटून घेणं, इतरांची सेवा करणं यातच आपला खरा पांडुरंग दडलाय असेच प्रत्येकाला वाटत असतं. म्हणून तर प्रत्येकाची धडपड असते ती वारीचा एकदा तरी अनुभव घ्यायचा. अन्यथा पांडुरंगाचं दर्शन काय वर्षभरात कधीही घेता येतं. स्वतःच्या गाडीने, एसटीने वा रेल्वेने ! पण त्याला वारी म्हणत नाही हे खरेच !

आषाढी एकादशीचा दिवस आला, अवघे पंढरपूर 'ज्ञानोबा माऊली तुकाराम' च्या जयघोषात नाऊन निघाले होते. तिथल्याच एका ब्रिज वरून मी पाहिलेलं चंद्रभागेच्या घाटाचं दृश्य डोळ्यांना आणि मनाला जे समाधान देऊन गेलं, त्याच्या वर्णनासाठी माझ्याकडे शब्द नाहीत. समुद्रकिनाऱ्यावरील एखाद्या बंगल्यातून लाटा दिसतात तसं दृश्य माझ्या नजरेसमोर होतं. इथं होता माणसांचा समुद्र. लाखोंच्या संख्येनं घाटावर पुढे मागे चालणारे वारकरी समुद्राच्या लाटेसारखे भासत होते. वारकऱ्यांचा प्रवाह जेव्हा स्नानासाठी चंद्रभागेच्या प्रवाहात मिसळत होता तेव्हा एकमेकांमध्ये मिसळणाऱ्या या दोन प्रवाहांचा मिलाप डोळ्यांचं पारणं फेडणारा होता.

आता परत फिरायची वेळ आलेली, पण जे अनुभवायला मिळालं ते खूप वेगळं होतं, विचारात पाडणारं होतं (अर्थातच चांगले विचार). परतीचा प्रवास सुरु केला. १५ दिवस केलेला प्रवास आता फक्त ५ तासात केला. पूर्ण रस्ते ओसाड होते. जिकडे तिकडे शांतता. ज्या ठिकाणी पालखी विसावा घेत होती ते ठिकाण बघितले कि मन भरून येत होत. पण आजही 'माऊली' कानी पडले तर वारीत असल्याचा भास होतो. पण वारी संपली आणि मग मला पुन्हा अनुभवायला मिळाला तो जात, धर्म, पंथ अशा अनेक कारणांनी विभागलेला भारत.